Joodse begraafplaats Zeeburg: een dans van leven en dood

De Werkgroep Maatschappij van het Centrum voor DierMens Studies wendt zich maandelijks tot onderzoekers uit het veld, op zoek naar bijzondere verhalen over dier-mens relaties.

Door Weera Koopman 

Atze van der Goot (26), oprichter van Studio Stadsecologie en masterstudent Forest and Nature Conservation aan de Wageningen Universiteit, heeft een passie voor natuur. Op een zonnige zondagmiddag neem ik samen met hem een wandeling over de Joodse begraafplaats Zeeburg, te midden van het Flevopark in Amsterdam-Oost. Een plek waar de doden rust vinden en (niet-menselijke) dieren gedijen. “Ik ben ervan overtuigd dat de cultuurhistorische en ecologische waarden van dit gebied heel goed samen kunnen gaan.” 

Enthousiast laat van der Goot – ‘zeg maar Atze’ - zijn wildcamera zien, die hij samen met mede-ecoloog Koen Wonders plaatste nadat een hermelijn zou zijn gespot in het gebied. Expres dichtbij de ingang van het Flevopark, omdat sporenonderzoek het duo deed vermoeden dat soorten deze weg s ‘nachts gebruiken om te foerageren. Op de beelden detecteerden ze de laatste weken allerlei bijzondere soorten: een vos, een ree, en zelfs een marterachtige. Dit tot Atze’s vreugd. ‘De Joodse begraafplaats Zeeburg is een verruigd moerasgebied vol onaangetaste natuur, waar weinig bezoek van honden en mensen plaatsvindt,’ vertelt de ecoloog, ‘Dit maakt het voor veel schuwe soorten een toevluchtsoord, terwijl het zich midden in de stad bevindt. Dat is hartstikke leuk om te zien.’ 

Zoals velen werd Atze vroeger vooral enthousiast door BBC-documentaires over savannes ver weg. Deze fascinatie is recentelijk pas doorgetrokken tot Nederlandse natuur. ‘Helemaal wild: dat was wat ‘natuur’ voor mij betekende. Aan het begin van mijn opleiding had ik daarom nog een lichte aversie voor Nederlandse natuur, omdat het gemaakt en zwaar beïnvloed is door mensen. Langzaam begon ik echter in te zien dat ‘echte’ natuur net zo goed om ons heen is. Alleen al in het park waar we nu lopen komen veel zeldzame vogels voor, terwijl het een ontzettend dichtbevolkt gebied is. Het beeld dat ‘natuur’ en ‘mens’ gescheiden zijn is de laatste jaren voor mij, maar ook in de wetenschap veel genuanceerder geworden.’ 

Beeld: Atze van der Goot en Koen Wonders 

Zo kwam hij terecht op de Joodse begraafplaats. Deze plek, die al sinds 1714 bestaat, biedt de laatste rustplaats voor naar schatting honderdduizend Asjkenazische Amsterdammers. Met zijn acht hectare is het de grootste Joodse begraafplaats van West-Europa, die de door de Tenach voorgeschreven eeuwige grafrust voor met name armere joden mogelijk maakte. De begraafplaats is al langer buiten gebruik en kreeg in de jaren negentig een reputatie van verwaarlozing, verwildering en verval nadat de gemeente Amsterdam haar beheerwerkzaamheden staakte. De meeste graven zijn verzakt en amper toegankelijk omdat woekerende plantensoorten hen insluiten. Tussen het riet en de bramenstruiken door zien Atze en ik de Stichting Eerherstel Joodse Begraafplaats Zeeburg aan het werk: een groep vrijwilligers dat het gebied in ere tracht te herstellen. Door het gebied op te knappen en gedeeltelijk open te stellen worden de in vergetelheid geraakte verhalen over Joods Amsterdam aan het licht gebracht. 

Sommige ecologen betogen echter dat het gebrek aan toegankelijkheid juist is wat de begraafplaats zo aantrekkelijk maakt voor schuwere dieren. Als onderdeel van de Diemerscheg, een groenstructuur welke verschillende stukken groen rondom Amsterdam met elkaar verbindt, is dit het laatste punt in de stad waar dieren nog relatief ongestoord kunnen verblijven. Gaat de openstelling van de Joodse begraafplaats ten koste van deze soorten? Ik vraag aan Atze hoe hij dit ziet. 

‘Klopt, het gebied is inderdaad volledig verwilderd. In een bepaalde mate is dat natuurlijk geschikt voor dieren, omdat er weinig verstoring plaatsvindt van mensen. Veel vegetatie is bovendien gunstig voor allerlei soorten onderdeel van het ecosysteem. 

‘Echter, dit is niet oneindig zo. Als het gebied onbeheerd blijft, en nog voller komt te staan met bramenstruiken, dan is het voor dieren zelf ook niet meer begaanbaar. In die zin is het niet zo zwart-wit: verwilderen is niet altijd per se ecologisch ‘goed’, en ingrijpen ecologisch ‘slecht’. Een bepaalde mate van beheer kan een gebied ten goede kan komen, omdat het de ruimte geeft aan nieuwe vegetatie om te floreren. Een divers landschap is immers beter voor de natuur dan een monotoon landschap. Hier zijn ecologen het trouwens niet over eens. Sommige ecologen zien een gebied onbeheerd laten als het ultieme doel. De Oostvaardersplassen zijn daar een goed voorbeeld van.

‘En uiteindelijk is de cultuurhistorische leidraad voor dit gebied bepalender dan de ecologische waarden. Dat er veel bijzondere soorten profiteerden van de verwildering was vooral een toevalstreffer. Het ligt gevoelig: de toekomst van deze begraafplaats staat al hevig ter discussie, en dan komen er ook nog een stel ecologen langs die beginnen over groenstructuren in de stad! 

‘Als stadsecoloog zoek ik naar een middenweg. Ik ben er namelijk van overtuigd dat de twee waarden heel goed samen kunnen gaan. Neem bijvoorbeeld deze omgevallen boom, die de begraafplaats met het Flevopark verbindt (te zien op de afbeelding hieronder). Dit is precies zo’n voorbeeld van connectiviteit die voor veel diersoorten gunstig is. Tijdens het uitbaggeren van de sloten, wat regelmatig wordt gedaan omwille van het herstel van de begraafplaats, zou een natuurinclusieve aanpak die boom laten liggen. Zo is er een tussenweg te vinden waar alle betrokkenen tevreden mee zijn.’